ΟΙ ΑΝΑΤΙΝΑΞΕΙΣ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΟΚΛΑΣΣΙΚΩΝ ΚΤΗΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΑΣ ΣΤΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΣΜΑ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗΣ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ

.

.

Η καταστροφή τού οικιστικού ιστού των Αθηνών στα Δεκεμβριανά και η στοχευμένη, εκ μέρους τού ΕΛΑΣ, ανατίναξη ή πυρπόληση εμβληματικών κτηρίων γιά την ιστορία τού αστικού πολιτισμού τής πόλεως.

……….Όταν τον Δεκέμβριο του 1944, η Αθήνα εισήλθε στην πιο σκοτεινή περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου, γιά την πρωτεύουσα και το μέλλον της, οι εκτεταμένες καταστροφές στον οικιστικό ιστό της άφησαν ανεξίτηλα ίχνη με ανατινάξεις κτηρίων και φθορές σε μεγάλη ακτίνα γύρω από το κέντρο τής πόλεως, καθώς και σε συνοικίες. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην πολεοδομική ανασυγκρότησή της δεν έχουν ακόμη ερευνηθεί εις βάθος.

……….[ ] Έχει υποτιμηθεί, πρακτικά, συμβολικά και ιστοριογραφικά, η επίπτωση από τις ανατινάξεις εκατοντάδων κτηρίων στο κέντρο τής Αθήνας κατά την διάρκεια των Δεκεμβριανών τού 1944. Η Αθήνα ήταν η μόνη πρωτεύουσα που ενώ διασώθηκε ως σύνολο έως την απελευθέρωση, καταστράφηκε μέσα σε διάστημα δύο μηνών από μία εμφύλια διαμάχη.

……….[ ] Και ενώ η συζήτηση γιά τον Εμφύλιο έχει προοδεύσει θεαματικά σε επίπεδο ιστορικής έρευνας, υπολείπεται σε εμβάθυνση και εξωστρέφεια η μελέτη των επιπτώσεων από τα Δεκεμβριανά στην μεταπολεμική πολεοδομική εξέλιξη τής πρωτεύουσας.

……….Ένα τεράστιο τμήμα τού κτηριακού αποθέματος τής Αθήνας καταστράφηκε ολοσχερώς ή μερικώς, κυρίως από ανατινάξεις εκ μέρους τού ΕΛΑΣ. Η περιοχή γύρω από την Ομόνοια, η Νεάπολη, τα Εξάρχεια, η Πατησίων, η Κυψέλη, τού Μακρυγιάννη και πολλά ακόμη κεντρικά σημεία τής Αθήνας, γέμισαν με ερείπια και χαλάσματα και μαζί με τα θύματα και από τις δύο πλευρές και τις απαγωγές ή την ομηρεία αμάχων από τους ΕΛΑΣίτες, η Αθήνα είχε τραυματικές απώλειες στον οικοδομικό ιστό της, γεγονός που επιτάχυνε την ανάγκη ανοικοδομήσεως.

……….[ ]Και επί πλέον παραμένουν ανοικτά τα ερωτήματα γιά την ψυχολογική επίπτωση που είχε στον γενικό πληθυσμό η βία που ήρθε και εγκαταστάθηκε στον πυρήνα άλλοτε φιλήσυχων περιοχών. Οι Αθηναίοι άρχισαν να βλέπουν αλλιώς την πόλη τους. Η πρωτεύουσα άλλαξε οριστικά μετά το ισχυρό σοκ τού 1944.

……….[ ] Ο Δημήτρης Παπαδήμος είναι ένας [ ] μεγάλος φωτογράφος που φωτογράφησε τις καταστροφές. Το αρχείο του περιήλθε στο ΕΛΙΑ, στην δεκαετία τού 1990, και το περιέθαλψε με αγάπη ο Μάνος Χαριτάτος. Αργότερα (2011), το ΜΙΕΤ προχώρησε σε έκδοση και έκθεση παρουσιάζοντας όλη την ενότητα τού αρχείου, μέρος τού οποίου είναι τα Δεκεμβριανά.

Ανοικοδόμηση

……….Αυτό που παραμένει ανοικτό είναι κατά πόσον οι ανατινάξεις και οι ολικές και μερικές καταστροφές κτηρίων συνέτειναν στην βιαστική ανοικοδόμηση τής Αθήνας. Η Αθήνα στις αρχές τουλάχιστον τής δεκαετίας τού 1950, διατηρούσε σε ορισμένα σημεία τα υπολείμματα των ερειπίων.

……….[ ] Η καταστροφή οικιστικού ιστού στην Αθήνα και η στοχευμένη, εκ μέρους τού ΕΛΑΣ, ανατίναξη ή πυρπόληση εμβληματικών κτιρίων γιά την ιστορία τού αστικού πολιτισμού στην πόλη, όπως η ιστορική Βαρβάκειος ή η έπαυλη Θων στους Αμπελοκήπους (έργο Τσίλλερ), δημιούργησε χάσματα συνέχειας και μνήμης. Από τα Δεκεμβριανά κληρονομήσαμε σε επιτάχυνση και όξυνση δύο χαρακτηριστικά.

……….Πρώτον, η απαξίωση τής παλαιάς μορφής τής πόλεως κέρδισε έδαφος και οπαδούς, όχι μόνο μέσα από την διεθνή, τότε, τάση γιά αστική ανανέωση, αλλά και μέσα από μία ιδεοληπτική αποξένωση από την εικονογραφία των ιστορικών ρυθμών ως προϊόντων τής αστικής τάξης.

……….Και δεύτερον, η άτυπη πρόσκληση σε καιροσκόπους και κερδοσκόπους στην διαμόρφωση τής τύχης των νέων Αθηνών. Επί πλέον, η πρωτόγονη ή ατελής τεχνογνωσία τής εποχής γιά την επισκευή και επαναφορά των παλαιών κτισμάτων τής περιόδου 1850-1920, απομάκρυνε το ενδεχόμενο γιά την ανάδειξή τους. Και σταδιακά, το σκηνικό των πληγωμένων ή φθαρμένων νεοκλασικών συνέδεσε την παρουσία τους με τον αναχρονισμό και τις μνήμες τού πολέμου.

……….Η αστυφιλία, που και αυτή ενισχύθηκε από τις καταστροφές των Γερμανών αλλά και τού Εμφυλίου στην ύπαιθρο, ενίσχυσε την επιθυμία γιά ταχεία σάρωση τής παλαιάς μορφής τής Αθήνας.

……….Ο Κώστας Μπίρης είχε εκφράσει ήδη στην δεκαετία τού 1940 την αγωνία του γιά το μέλλον τής πόλεως, καθώς έβλεπε τον τρόπο με τον οποίο προχωρούσε η επαναφορά τής εύρυθμης τάξης μετά τα Δεκεμβριανά. Το καλοκαίρι τού 1945, λίγους μήνες μετά τις μεγάλες καταστροφές τού Δεκεμβρίου 1944 και τού Ιανουαρίου 1945, ο Κώστας Μπίρης είχε καταθέσει το κείμενό του «Προτού κτισθούν τα ερείπια».

……….Το 1946 είχε συντάξει εκ μέρους τού δήμου προτάσεις προς το υπουργείο Συγκοινωνιών που ζητούσε τροποποιήσεις στο σχέδιο πόλεως, συνεπεία των καταστροφών μετά τα Δεκεμβριανά.

……….Η Αθήνα άλλαξε τελεσίδικα μετά το σοκ τού 1944.

***
Πηγή:  Άρθρο τού Ν. Βατόπουλου στην εφημερίδα «Καθημερινή». Οἱ φωτογραφίες εἶναι τοῦ  Παπαδήμου Δημήτρη.
Επιμέλεια κειμένου και εικόνων:  Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο