ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1824 ΕΩΣ ΤΟ 2008

.

.

Το δημόσιο χρέος τής Ελλάδος από το 1824 έως το 2008
Ένα σύντομο ιστορικό

Τού Τάσου Ηλιαδάκη*

Α. 1824-1897

……….Την περίοδο αυτή η Ελλάδα πήρε 10 εξωτερικά δάνεια, συνολικά 770 εκ. γαλ. φράγκα (στο εξής γ.φ.). Κατά μέσο όρο η τιμή έκδοσης κυμάνθηκε στο 72,54%, δηλαδή χρεώθηκε 770 εκ. γ.φ. αλλά “στο χέρι” πήρε 464,1 εκ. γ.φ., τα υπόλοιπα ήταν τιμή έκδοσης και διάφορα άλλα έξοδα-κρατήσεις, ή πιό απλά ήταν το… κοινωνικό έργο των Τραπεζών.

Αναλυτικότερα:
  • Δύο δάνεια από την Αγγλία κατά την διάρκεια τής Ελληνικής Επανάστασης το 1824 και το 1825, συνολικά 2,8 εκ. λίρες στερλίνες (στο εξής λ.σ.) ή 70.261.000 γ.φ.

  • Ένα, 60 εκ. γ.φ. με την εκλογή τού Όθωνα ως βασιλιά τής Ελλάδας, το 1832.

  • Δύο επί Κουμουνδούρου, το 1879 και το 1890, συνολικά 180 εκ. γ.φ.

  • Πέντε επί Χαριλάου Τρικούπη το 1882-1885 και το [1886-1891], συνολικά 450 εκ. γ.φ. και τέλος

  • Ένα επί Σωτηρόπουλου-Ράλλη το 1893, 9.739.000 εκ. γ.φ.

Αι. Τα δάνεια τής ανεξαρτησίας

……….Κατά κοινή ομολογία [τα δάνεια] υποκίνησαν τους δύο εμφύλιους το 1824. Όπως έλεγε ο Γκούρας, “χρυσού λαλούντος άπας άπρακτος λόγος”. Επί πλέον ήταν προφανές ότι θα επικρατούσε εκείνο το κόμμα που θα έπαιρνε το δάνειο, καθʼ όσον, “νόμος και ισχύς αι λίραι τού δανείου”.

……….Με την εξαγορά βουλευτών και στρατιωτικών διέφθειραν τον κοινοβουλευτισμό και την διοίκηση. Όπως γράφει ο Παπατσώνης, “διά το μέσον τού δανείου τούτου, εδιώρισαν εις όλας τας επαρχίας οπαδούς των υπαλλήλους”.

……….Η πελατειακή διαχείριση των δανείων είχε στρέψει την αιχμή τού δόρατος προς την δύναμη τής εποχής, τις οπλικές δυνάμεις, με τις μαζικές βαθμοδοσίες, το οικονομικό κόστος των οποίων κάλυπταν τα δάνεια. Όπως επισημάνθηκε “κατάντησε το έθνος να έχει υπέρ των 12.000 αξιωματικούς”, σε σύνολο οπλικών δυνάμεων 20.000 ανδρών.

……….Οι περισσότεροι καπετάνιοι εμφάνιζαν περισσότερους άνδρες γιά να επωφελούνται τους επιπλέον μισθούς. Έτσι ο Γκούμας έπαιρνε μισθούς γιά 12.000 άνδρες ενώ είχε μόνο 3.000. Αυτήν την ευρεμισθία ο λαός την τιτλοποίησε με το σκωπτικό, “ο καπετάν ένας”, δηλαδή έπαιρνε πολλούς μισθούς γιά τους άνδρες του, ενώ είχε μόνον ένα, τον εαυτόν του.

……….Δεν είχαν απομείνει ούτε 20.000 λίρες γιά να σωθεί το Μεσολόγγι, όπως λέει ο Παπαρρηγόπουλος. Το “ταμείον κενόν”, όπως ενημέρωνε την Βουλή η Επιτροπή Ταμείου. Η κυβέρνηση έκτοτε επωνομάσθη “ψωροκώσταινα”.

……….Το 1825 η κυβέρνηση θα κηρύξει την πρώτη πτώχευση. Τον Απρίλιο τού [1826], αναλαμβάνοντας η κυβέρνηση [Ανδρέα] Ζαΐμη, στο ταμείο υπήρχαν μόνο 16 γρόσια, ούτε μία λίρα! Καθαρή δανειακή πρόσοδος από μεν το πρώτο δάνειο των 800.000 λιρών, 36%. Από το δεύτερο των 2 εκ. λιρών το 10,5%.

Α2. Οθωνική περίοδος

……….Το δάνειο των 60 εκ. γ.φ. τού Όθωνα εγγυήθηκαν οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (στο εξής Μ.Δ.) κάθε μία το ένα τρίτο. Η τρίτη δόση των 20 εκ. γ.φ. ουδέποτε καταβλήθηκε στην Ελλάδα. Κατακρατήθηκε από την δανειοδότρια Τράπεζα γιά την εξυπηρέτηση τού δανείου. Από τις υπόλοιπες δύο δόσεις, 40 εκ. γ.φ., το 56,8% κατακρατήθηκε στο εξωτερικό, το υπόλοιπο σπαταλήθηκε από την αντιβασιλεία και σε έξοδα τού Βαυαρικού στρατού. Τέλος, το 1835, στο δημόσιο ταμείο υπήρχαν 1,8 εκ. δρχ. και απʼ αυτά έπρεπε να καλυφθούν τα ελλείμματα 1833-35 και η εξυπηρέτηση τοὐ δανείου, που ήταν 2,7 εκατ. δρχ.

……….Τελικά η καθαρή πρόσοδος από το δάνειο, γιά την Ελλάδα ήταν 14,2%. Στο τέλος τού 1859 η Ελλάδα έναντι τού δανείου χρωστούσε υπερτριπλάσια των όσων λογιστικά είχε επωφεληθεί από το δάνειο, ενώ από το 1843 είχαμε την δεύτερη χρεοκοπία.

Α3. Τρικουπική περίοδος

……….Κατά την περίοδο αυτή, κυρίαρχος θα αναδυθεί ο έμπιστος των ανακτόρων [Ανδρέας] Συγγρός. Ήταν ο άνθρωπος που εξασφάλιζε στο Ελληνικό Δημόσιο δανειοδότες, στους οποίους συμμετείχε και ο ίδιος. Ήταν ο άνθρωπος που από την δανειακή πρόσοδο εκτελούσε δημόσια έργα (Ισθμός Κορίνθου, σιδηρόδρομοι Λαυρίου, Θεσσαλίας κλπ.). Ήταν ο υπερεργολάβος με ό,τι αυτό σημαίνει.

……….Από την άλλη πλευρά, ο [Χαρίλαος] Τρικούπης θα αναδυθεί σε πρωταθλητή τού εξωτερικού δανεισμού. Την περίοδο τού ελληνικού βασιλείου 1832-1893, στον Τρικούπη χρεώνεται το 58,4% τού εξωτερικού δανεισμού, με 450 εκ. γ.φ. Παρʼ όλα αυτά το 1893 θα έχουμε την τρίτη χρεοκοπία.

……….Τον αιώνα αυτόν μέχρι το 1897, ο συνολικός δανεισμός έφθασε στα 770 εκ. γ.φ., από τα οποία “στο χέρι πήρε” 389 εκ. γ.φ. ή το 50,5%. Μέχρι το [1893] είχε αποσβέσει 472 εκ., δηλαδή το 120% των όσων δανειακά εισέπραξε και πάλι χρωστούσε 631,4 εκ., δηλαδή το 82% των όσων είχε δανεισθεί. Την ίδια χρονιά τα ετήσια έσοδα τού ελληνικού κράτους ήταν 64 εκ. φ. δηλαδή μόλις το 10% τού εξωτερικού δημόσιου χρέους.

……….Το 1898 η Ελλάδα θα τεθεί υπό τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο και ταυτόχρονα θα τής παραχωρηθεί δάνειο 150 εκ. φ. Απʼ αυτό, το 62% καταβλήθηκε ως αποζημίωση τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (παραχώρηση Θεσσαλίας, πόλεμος 1897), 15% χρησιμοποιήθηκε γιά κάλυψη των ελλειμμάτων, το 20% στο κυμαινόμενο χρέος και το 3% στα έξοδα έκδοσης.

Β. 1900-1945
Β1. 1902-1914

……….Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη τού ιδιωτικού τομέα και την υποχώρηση τού κρατικού.Την ίδια αυτή εποχή η Αθήνα αντιμετωπίζει τον Μακεδονικό αγώνα και από το 1912 τους Βαλκανικούς [πολέμους].

……….Μέχρι το 1909 συνεχίζεται η ανεπάρκεια διαχείρισης των δημοσιονομικών. Οι αθηναϊκές συντεχνίες με ψήφισμά τους τον Δεκέμβριο τού 1908 διακήρυτταν ότι δεν δέχονται [πλέον] νέους φόρους “προς συντήρηση εν τη αρχή τού εκάστοτε κόμματος”, ενώ η εισαγγελία Θεσσαλονίκκης θα επέμβει γιά διασπάθιση τού δημοσίου χρήματος κατά την εγκατάσταση των προσφύγων στην Μακεδονία .

……….Την περίοδο αυτή συνομολογήθηκαν τέσσερα εξωτερικά δάνεια, συνολικά 521 εκ. φ. Τα δύο πρώτα (76 εκ. φ.) μέχρι το 1910 και το τέταρτο 335 εκ. φ. το 1914. Η δανειακή πρόσοδος χρησιμοποιήθηκε

  1. Υπέρ τής εξυπηρέτησης των ήδη υπαρχόντων εξωτερικών δανείων.
  2. Υπέρ τής διεξαγωγής των Βαλκανικών πολέμων και
  3. Στην ενσωμάτωση των νέων περιοχών που προέκυψαν μετά τους Βαλκανικούς.

……….Με απλά λόγια τα νέα δάνεια ξεπλήρωναν τα παλιά.

Β2. 1915-1923

……….Η Ελλάδα τού διχασμού εν μέσω τού Αʼ ΠΠ. Στην συνέχεια θα βιώσει την Μικρασιατική καταστροφή [ ], με τους πρόσφυγες απʼ αυτήν. Η οικονομική πορεία διαρθρώνεται από τις μεγάλες, έκτακτες πολεμικές δαπάνες (περίπου 6,2 δισ. δρχ.). Είναι περίοδος έξαρσης τού εσωτερικού δανεισμού και σχεδόν έλλειψης εξωτερικού.

……….Στον εξωτερικό δανεισμό υπάρχουν δύο μυστικά γερμανικά δάνεια, από 40 εκ. μάρκα έκαστο προς την κυβέρνηση Σκουλούδη το 1915 και 1916. Τα δάνεια κρατήθηκαν εντελώς μυστικά, ακόμα και από την Βουλή και ουδαμού αναγραφόμενα. Η μυστικότητα αυτή θα αποτελέσει θέμα τής ποινικής δικαιοσύνης το 1918. Στο ειδικό δικαστήριο ο Σκουλούδης θα υποστηρίξει ότι κρατήθηκε μυστικό γιά να μην [εκληφθεί] ως ένδειξη γερμανοφιλίας.

……….Τέλος υπήρξε ένα μικρό δάνειο- καναδικό- 8 εκ. δολ. Επίσης και ένα γιά την εξαγορά, από την Γαλλία, τής σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινουπόλεως, την οποία είχε καταλάβει ο ελληνικός στρατός το 1913.

Β3. Μεσοπόλεμος 1924-1932

……….Με την Μικρασιατική καταστροφή ο ελληνισμός θα βρεθεί σε αμηχανία και σύγχυση. Από το 1924 μέχρι το 1928 ο κοινοβουλευτισμός θα βρεθεί σε οξύτατη κρίση, με 12 κυβερνήσεις, δηλαδή κάθε 4,5 μήνες και άλλη κυβέρνηση και με αποκορύφωμα το παγκαλικό “Θόδωρος κερνά και Θόδωρος πίνει”.  Ο Βενιζέλος θα επιστρέψει και θα κερδίσει τις εκλογές τού 1928, με 223 έδρες από τις 250. Έχει επιστρέψει συμβιβαστικός γιά να γεφυρώσει το χάσμα τού διχασμού και είχε στόχο τον αστικό εκσυγχρονισμό. Η τετραετία του θα είναι περίοδος κοινοβουλευτικής ομαλότητας.

……….Τα επιτακτικότερα προβλήματα είναι το προσφυγικό και η σταθεροποίηση τής δραχμής που η αξίας της είχε πέσει στο δέκατο πέμπτο τής προπολεμικής. Η φορολογική επιβάρυνση παραμένει δυσβάστακτη. Σε σχέση με την προπολεμική έχει αυξηθεί κατά 37 φορές. Από το 1924 μέχρι το 1930 εισέρρευσαν στην Ελλάδα 1,16 δισ. χρυσά φράγκα, εκ των οποίων το 78% ήταν δάνεια.Την περίοδο 1924-1931 συνομολογήθηκαν εννιά εξωτερικά δάνεια, συνολικά 992 εκ. φρ. ή 14,9 δισ. δρχ. Τα δάνεια αυτά προήλθαν από την Αγγλία κατά 48%, τις ΗΠΑ κατά 31% και τα υπόλοιπα σε μονοψήφια ποσοστά από Βέλγιο, Σουηδία, Γαλλία, Ολλανδία, Ελβετία, Αίγυπτο και Ιταλία. Τα δάνεια χρησιμοποιήθηκαν γιά την αποκατάσταση των προσφύγων, την εξυπηρέτηση τού εξωτερικού δανεισμού, την σταθεροποίηση τής δραχμής και παραγωγικά. Την ίδια περίοδο η εξυπηρέτηση τού εξωτερικού δανεισμού απορροφούσε το 29% των τακτικών εσόδων.

……….Συνολικά την περίοδο 1824-1932 είχαμε δανεισθεί από το εξωτερικό 2,2 δισ. χρ. φρ. Μέχρι το 1932 είχαμε αποσβέσει 2,38 δισ. χρ. φρ. δηλαδή 183 περισσότερα απʼ όσα είχαμε δανεισθεί και πάλι χρωστούμε 2 δισ. χρ. [φ]ρ.

………Το 1932 είχαμε την τέταρτη πτώχευση.

……….Μέχρι το 1945 δεν θα υπάρξει νέος εξωτερικός δανεισμός ενώ θα παγώσει, λόγω παγκόσμιας κρίσης, η εξυπηρέτηση των παλαιών.

Γ. 1946-1966 Ανασυγκρότηση και ανάπτυξη

……….Πρώτο μέλημα τής χώρας η ανασυγκρότησή της από την κατοχική καταστροφή που είχε φθάσει 33 φορές το εθνικό εισόδημα τού 1946. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν ο «εμφύλιος» και το τρίτο οι υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες, οι μεγαλύτερες στην Δυτική Ευρώπη [οι οποίες] έφθαναν στο 27,5% των συνολικών εξόδων.

……….Τα προβλήματα μέχρι το 1952-1953 θα τα αντιμετωπίσουν συνολικά 18 κυβερνήσεις που θα προχωρήσουν σε οκτώ υποτιμήσεις. Κατά μέσο όρο κάθε 5,5 μήνες και άλλη κυβέρνηση και κάθε χρονιά και υποτίμηση. Το δημ. χρέος (στο εξής Δ.Χ.) συντίθεται από το προπολεμικό και το μεταπολεμικό. Το προπολεμικό, μέχρι το 1962 ήταν υπερτριπλάσιο τού μεταπολεμικού. Στο προπολεμικό Δ.Χ. το 90% καταλάμβανε ο προπολεμικός εξωτερικός δανεισμός.

……….Την περίοδο 1962-1967, οι ελληνικές κυβερνήσεις θα διακανονίσουν το 97% τού προπολεμικού εξωτερικού Δ.Χ., το οποίο μαζί με τους τόκους ανερχόταν στα 6,41 δισ. δρχ. Μέχρι το 1955 η Ελλάδα είχε συνάψει μόνο τρία εξωτερικά δάνεια, συνολικά 145 εκ. δολ. Στην συνέχεια θα συνάψει άλλα 28 εξωτερικά, συνολικά 406,4 εκ. δολ. Ο μετακατοχικός δανεισμός προήλθε κατά 58,4% από τις ΗΠΑ, κατά 19% από την Δυτική Γερμανία και κατά 14,36% από την Αγγλία. Τα υπόλοιπα από Διεθνείς Οργανισμούς. Γιά την εξυπηρέτηση τού μετακατοχικού εξωτερικού δανεισμού, η Ελλάδα κατέβαλε το 128% τής δανειακής προσόδου που λογιστικά είχε πάρει!..

Δ. Δικτατορία, 1967-1974

……….Περίοδος υπέρογκου εσωτερικού δανεισμού, ο οποίος και τετραπλασιάσθηκε. Αντίθετα ο εξωτερικός δανεισμός σημειώνει μικρή αύξηση. Συνολικά 19 εξωτερικά δάνεια, μόλις στο 6,4% τού νέου Δ.Χ. εξ αυτών το 92,2% ήταν σε δολ., ενώ η αγγλική λίρα απουσίαζε.

……….Την περίοδο αυτή εμφανίζονται τα δάνεια σε συνάλλαγμα. Πρόκειται γιά δάνεια εργοληπτικών εταιρειών, τα οποία έπαιρναν από το εξωτερικό, υπό την εγγύηση τού Ελληνικού Δημοσίου. Στην συνέχεια τα παραχωρούσαν στο Ελληνικό Δημόσιο προς εκτέλεση δημοσίων έργων, με ανάδοχους τις εν λόγω εταιρείες. Συνολικά συνομολογήθηκαν 59 τέτοια δάνεια. Προφανώς το Ελληνικό Δημόσιο δεν είναι ο δανειολήπτης, έτσι δεν θεωρείται εξωτερικός δανεισμός. Στο νέο Δ.Χ. ο δανεισμός σε συνάλλαγμα αντιπροσώπευε το 23,6%.

Ε. Μεταπολίτευση 1975-1981

……….Το προπολεμικό εξωτερικό Δ.Χ., λόγω τού διακανονισμού 1962-1967, βαίνει συνεχώς μειούμενο. Από το 4% τού συνολικού Δ.Χ. το 1974 θα πέσει το 1981 στο 0,6%. [!..]

……….Ο μεταπολεμικός εξωτερικός [δανεισμός], κατά μέσο όρο, στο 3,9% των τακτικών εσόδων. Συνολικά έχουμε 24 εξωτερικά δάνεια. Τρία από την γαλλική κυβέρνηση και τα υπόλοιπα από Διεθνείς Οργανισμούς και Τράπεζες. Κυριαρχία τού δολαρίου και απουσία τής αγγλικής λίρας. Η επιδείνωση τού Δ.Χ. προέρχεται από την αύξηση τού εσωτερικού δανεισμού.

Στ. 1981-1989

,,,,,,,,,Μετά το 1974 ο δημόσιος τομέας διευρύνεται εντυπωσιακά. Μεταξύ 1978-87 οι απασχολούμενοι στην κεντρική διοίκηση -ΔΕΚΟ από 300.000 θα αυξηθούν σε 460.000. Μαζί δε με τις δημόσιες Τράπεζες, προβληματικές και τις ελεγχόμενες από το Δημόσιο επιχειρήσεις, θα φθάσουν τις 640.000.

……….Σύμφωνα με τα στοιχεία τού υπ. Οικονομικών και εισηγητικές εκθέσεις επί τού προϋπολογισμού, τα ελλείμματα τού ευρύτερ[ου] δημόσιου τομέα, από το 13,4% επί τού ΑΕΠ το 1981, θα φθάσουν το 1989 στο 26,1%. Τα ελλείμματα θα καλυφθούν κατά 106% από τον δανεισμό.

……….Το 1985 η Ελλάδα ήταν παγκόσμια πρώτη στο κατά κεφαλήν Δ.Χ. Το Δ.Χ. είχε αρχίσει να προσδιορίζει την ύπαρξη τής οικονομίας και όχι την ανάπτυξή της.

……….Το διάστημα 1982-1989, κατά μέσο όρο, η συνολική εξυπηρέτηση τού Δ.Χ. κάλυψε το 33,61% των τακτικών εσόδων τής ίδιας περιόδου. Μεταξύ [] 1975-1987 συνομολογήθηκαν 18,4 δισ. δολ. εξωτερικών δανείων, εκ των οποίων το 81% διετέθ[η] γιά την εξυπηρέτηση των δανείων.

……….Η προσφυγή στον εξωτερικό δανεισμό έγινε γιά έργα συγκοινωνιακής, αγροτικής και αστικής υποδομής. Ένα, το 1982, γιά την αποκατάσταση των ζημιών από τους σεισμούς στην Καλαμάτα το 1981 και ένα γιά την υποστήριξη τού ισοζυγίου πληρωμών.

……….Προφανώς μετά το 1824 ο εξωτερικός δανεισμός είχε γίνει έσοδο τακτικό και έξοδο υπέρβαρο.

Ζ. 1974-2008
α. εξωτερικό Δ.Χ
  • 1990: 2.452,4 δισ. δρχ.
  • 1993:5.236,8 δισ. δρχ.
  • 2004: 2.503 εκ. ευρώ
  • 2008: 1.632 εκ. ευρώ
β. Δ.Σ. ποσοστό τού ΑΕΠ
  • 1974: 22,5% τού ΑΕΠ
  • 1981: 31,2% τού ΑΕΠ
  • 1987: 56,1% τού ΑΕΠ
  • 1990: 80,7% τοὐ ΑΕΠ
  • 1993: 111,6% τοῦ ΑΕΠ
  • 2004: 108,5% τοὐ ΑΕΠ
  • 2008: 97,16% τού ΑΕΠ
Πηγές Απολογισμοί ελληνικού κράτους

Στατιστικά Δελτία Τράπεζας τής Ελλάδος
  1. 1. Την ίδια εποχή η Αγγλία είχε δανείσει σε χώρες τής Λατινικής Αμερικής 18,5 εκ. λίρες στερλίνες (λ.σ.), αλλά οι δανειολήπτες “πήραν στο χέρι” 11 εκ., δηλαδή το 60% των όσων χρεώθηκαν.
  2. 2. Την εποχή εκείνη 1 λ.σ.=25,01 γ.φ.
  3. 3. Καν. Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, Τ2, σ. 210
  4. 4. Π. Παπατσώνης, Απομνημονεύματα, σ. 79
  5. 5. Αμβρ. Φραντζής, Επιτομή τής Ιστορίας…, Τ2, σ. 295 σημ. 1 – Αρχεία Ελληνικής Επανάστασης, Τ4, σελ. 456 Prokes Osten, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, Τ1, σελ. 439
  6. 6. Κ. Παπαρρηγόπουλος, σ. 167- Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματ, σ. 181
  7. 7. Μιχ. Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Τ2, σ. 25 Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, Τ2, σ. 260 σημ. 1
  8. 8. Κ. Παπαρρηγόπουλος, σ. 171
  9. 9. Φωτάκος, Απομνημονεύματα, Τ2, σ. 293 – Αρχεία Ελληνικής Επανάστασης, Τ4, σ. 244 – Θ. Ρηγόπουλος, Απομνημονεύματα, σ. 41 – Ι. Ορλάνδος, Ο Ορλάνδος απολογούμενος ενώπιον του κοινού, σ. 46
  10. 10. Θ. Ρηγόπουλος, ο.π., σ. 41
  11. 11. Γ. Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα, χειρόγραφο Β., σ. 74 – Θ. Ρηγόπουλος, σ. 168, Γ. Κρέμος, Νεοτάτη Γενική Ιστορία, σ. 1020-1021 – Ανασ. Γούδας, Βίοι Παράλληλοι, Τ7, σ. 56 – Ν. Βλάχος, Ιστορία της Ελλάδος, σ. 27-28 – Α. Σκανδάμης, Η. Τριαντακονταετία της βασιλείας του Όθωνα, σ. 520 – Σ. Μαρκεζίνης, Πολιτική Ιστορία της Νεοτέρας Ελλάδος, Τ2, σ. 42
  12. 12. Σπ. Κορώδης, Η εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, σ. 14 – Ξ. Ζολώτας, Η Ελλάδα στο στάδιο της εκβιομηχανήσεως, σ. 108
  13. 13. Λ. Κορομηλάς, Εισηγήσεις επί του προϋπολογισμού του 1912, Δελτίο Υπ. Οικονομικών 1912, σ. 283. 284. – Αθ. Ευταξίας, Ενώπιον του Οικονομικού Αδιεξόδου, σ. 51 Εφημ. Συζητήσεων Βουλής 12.12.1911, σ. 1363, 1364
  14. 14. Αρ. Θεοδωρίδης, Η Επανάστασις και το έργο αυτής σ. 132, 135, 137 – Κ. Οικονόμου, Σκέψεις επί της καταστάσεως, σ. 7,48 – Ν. Ζορμπάς, Απομνημονεύματα, σ. 17, 124-125 – Θ. Πάγκαλος, Απομνημονεύματα, Τ1, σ. 92-93 – Σ. Μελάς, Η Επανάστασις του 1909, σ. 201  – Α. Ανδρεάδης, Έργα, Τ2, σ. 545
  15. 15. Αθ. Ευταξίας, Το οικονομικόν πρόβλημα και το εθνικόν μας μέλλον, σ. 46 – Πρακτικά Β Βουλής 17.12.1914
  16. 16. Ι. Μεταξάς, Ημερολόγιο, Τ5, σ. 461 σημ. 1 – Ν. Καστρινός, Αλ. Παπαναστασίου, σ. 153
  17. 17. Ηλιαδάκης, Δανεική Κοινωνικοποίηση (διδακτορικό), σ. 311
  18. 18. Ηλιαδάκης, ο.π., σ. 313-314
  19. 19. Νέα Οικονομία, Τ6, 1950 – Γ. Καρτάλης, Εισηγητική έκθεση επί του προϋπολογισμού 1950-51, σ. 19-20 – Χρ. Ευελπίδης, Εισηγητική 1952-53, σ. 4, 43 – Σ. Λιναρδάτος, Από τον Εμφύλιο στην Χούντα, Τ2, σ. 57.

  • Κείμενο τού Τάσου Μ. Ηλιαδάκη, μαθηματικού, πολιτειολόγου, Δρ.κοινωνιολογίας, καθηγητή Σχολής Εθνικής Ασφάλειας, το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 3/11/2009


Σχετικά κείμενα:

Αφήστε μια απάντηση